Ile nas było i jak żylismy w XIX wieku?

Teren gminy Skuły, czyli dzisiejsze Ziemie gminy żabiowolskiej liczyły 3525 osób w roku 1883. Spis z końca XIX wieku był bardzo dokładny, można dowiedzieć się z niego wielu szczegółów. Spis z 1827 r. nosił nazwę „Tabella Miast, Wsi i Osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności (spędzony) w Biórze Kommifsyi Rzadowej”. (obwód warszawski, powiat błoński, parafie Żelechów, Skuły, Lutkówka, Grodzisk).

Nasze wsie były własnościami prywatnymi – w przeciwieństwie do rządowych, królewskich, kościelnych. Dwa XIX-wieczne spisy 1827-1883  przedstawiały wsie naszej Gminy. W 1883 r. gmina rozpościerała się na obszarze ponad 14 tys. mórg (ok. 7 tys. ha) – w tym 2772 morgi lasu i 272 morgi zarośli. Domy na ogół były jedno lub dwuizbowe z sienią i przeważnie przylegały do nich pomieszczenia dla zwierząt. Pojęcie dom było bardziej umowne, bowiem częstokroć były to chaty sklecone z nienajlepszych budulców. Dlatego zamiennie używało się pojęcia „dym”. W starych kronikach częstokroć tez używano zamiast „osób” „ludzi”, określenia ileś tam „dusz”. A wiec – dymy i dusze.

Wieś Skuły w 1883 r. liczyła 404 osoby w porównaniu z 196 osobami w 1827 r. Zamieszkiwali oni w 24 domach, z czego wynika, że „zagęszczenie” wynosiło 8 osób na jeden dom.

Wieś Żabia Wola liczyła w 1827 r. 187 mieszkańców – 20 dymów, czyli  ponad 8 mieszkańców w jednej chacie. W 1883 r. zamieszkiwało ją  już 394 osób. Jest też informacja, że w 1580 r. była własnością kasztelanowej krakowskiej. Piotr Roguski jej rządca płacił podatki od 10 i ½  łanów kmiecich, jednego wójtowskiego i od jednego koła młyńskiego.

     Ojrzanów liczył (1827 r. ) 19 domów i 144 mieszkańców (7 osób na dom). 50 lat później mieszkały w Ojrzanowie 43 osoby. Dobra ojrzanowskie składały się z folwarku Ojrzanów i Jastrzębnik; – osad młyńskich Sadlarz i Gołowizna.

    Grzegorzewice (wraz z Kaczkowem – osadą fabryczną) miały w 1827 r. 24 domy i 190 mieszkańców, zaś w 1883 – 400 mieszkańców, w 1883 r. Grzegorzewice liczyły 53 gospodarstwa a Kaczków  – 16. Mieszkańcy od początku XIX wieku trudnili się tkactwem płóciennym i sukiennym. Zapewne znaleźli się tam osadnicy niemieccy skoro od dóbr odłączona została osada fabryczna – Kotbus (od niem. miasta Cottbus?). Działał młyn wodny.

    Piotrkowice w 1827 r. liczyły 6 domów i 52 mieszkańców (była to chyba największe w gminie zagęszczenie) a w 1883 r. liczyły 92 osoby. Należały do parafii Lutkówka.

Wieś Kaleń należąca do najstarszych wsi naszej gminy liczyła 27 domów. Zamieszkiwało ją 212 osób w (1827 r). Obszar folwarczny wynosił prawie 589 mórg, z czego grunty orne to 359 mórg, łąk –  73, pastwiska  – 13, las –  88, zarośli –  50 zaś nieużytków i placów – 7 mórg.

     Grzmiąca – tej wsi lustratorzy poświęcili wyjątkowo dużo miejsca. Albo właściciel cieszył się szacunkiem i sympatią lustratorów, lub wiedział jak do nich przemówić, albo też były inne powody komplementowania w opisie statystycznym. Oto treść lustracji przytoczona w całości:

Grzmiąca  – folwark, powiat błoński, gmina i parafia Skuły, nad rzeką wpadającą do Bzury z prawego brzegu. Od Grodziska wiorst 8, od Rudy Guzowskiej 15. Folwark należy do dóbr Słubica, składających się ze wsi Słubica, Oddział, Bukówka nadto z folwarków i attynencyj Grzmiąca, Słubica, Grzymek i Bukówka. Dobra te należały do Juliana Wilhelma Brunwej, który je w roku 1876 sprzedał za sumę 159000 rs. Kuscherowi, a ten Władysławowi Ciołkiewiczowi za sumę 220000 rs. W roku 1881. zabudowań 18, wszystkie massiv murowane z cegły lub kamienia, kryte dachówką, z wyjątkiem dwóch krytych kleńcem. Przestrzeni folwark zajmuje 996 mr. w tem 511 mr. gruntu ornego, 42 łąk, 23 pod zabudowaniami, parkiem i nieużytkami i 420 mr. lasu. Las bardzo ładnie utrzymany składa się z brzeziny, grabiny, dębiny i lipiny z przymieszką innych gruntów drzew iglastych i liściastych. Grunta orne: żytnie klasy I i pszenne klasy II; szczerkowate ze spodem iglastym. Rzeka tworzy tu dwa stawy wielkie; na jednym jest młyn o dwóch gankach, nad drugim też był lecz od niedawna zniesiony. Płodozmian 11-polowy; gospodarstwo w dobrym stanie. Najwięcej na uwagę w całych dobrach i okolicy zasługuje tutejszy pałac i park. Pałac w ogrodzie jednopiętrowy, bardzo porządnie utrzymany. Ogród i park, obejmujący 15 morgów, urządził przed 20 laty p. Jammet. W ogrodzie owocowym, który łączy się z parkiem, jest oranżeryya i są cieplarnie. Dwa małe stawy i jeden większy, kaskady i fontanna w parku. Wieś Grzmiąca miała w 1827 r. 14 domów oraz 107 mieszkańców.

     Bukówka liczyła w 1837 r. 9 domów i 48 mieszkańców. Posiadała stolarnię z obrotem rocznym 620 rubli.

     Grzymek – (tez opis oryginalny): „Folwark i osada młyńska, nad rzeką wpadająca do Bzury z prawej strony. Zabudowań 6. Dwa stawy, które tworzy rzeka. Stawy te zarybione (600 rs. rocznie dochodu). Nad jednym jest młyn, a na drugim tartak. Grunta szczerkowate, ze spodem częścią gliniastym częścią piaszczystym. Przy granicy z wsią Oddział do rzeki z lewej strony wpada struga płynąca od wsi Słubicy”.

     Oddział – wieś liczyła 9 domów i 70 mieszkańców w 1827 r.

     Popiele – z pokładami torfu –  6 domów, 59 mieszkańców – w 1827,  3 domy murowane i 11 drewnianych w 1883.

Kilka ówczesnych wsi już nie istnieje; Dwórzno (z 12 domami i 94 mieszkańcami w 1827 r). Huta Lutkowska,  Kaczków,  Motkówka, Piaski, (nie było tej wsi w spisie z 1827 r.) Skobielówka Huta, Ręczaje (wg opisu miały  młyn, a nad drugim strumieniem tartak. Grunta szczerkowate, ze spodem częścią gliniastym częścią piaszczystym. Przy granicy z wsią Oddział do rzeki z lewej strony wpadała struga płynąca od wsi Słubicy).

Z „tabelli” czyli zestawień zebranych przez „Bióro Kommisyi Rzadowej Spraw Wewnetrznych i Policyi” (carskich) władz Królestwa Polskiego można pokusić się o porównanie liczebności naszych wsi w pierwszym i ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku. Można też ocenić gęstość zamieszkania w jednym domostwie. W Przeszkodzie osadzie mieszkało ponad 10 osób w jednym domu, w pozostałych 7 – 9 osób. Niestety, są to bardzo przybliżone pomiary gęstości zamieszkania domów. Wiadomo, z ogólnomazowieckich danych, że domy były jedno-dwuizbowe, rzadziej trzy-, a do rzadkości należały czteroizbowe ( w tym kuchnia).

Poniżej porównanie spisu opublikowanego w 1827 r., w następnej rubryce niektóre dane z 1883 r.


Chodzi oczywiście o ludność chłopską.